Also available in: Español (Spanish)
Egilea: Javier Gamboa
Argazkia: Borja Guerrero
Jatorriz Deia egunkarian 2024/01/14an gaztelaniaz argitaratua: egunkariaren orria
Itziar Aretxaga, astrofisikaria: “Bai, milaka galaxia aurkitu ditut gainerako lankideekin batera”
Bilboko Tiboli kaleko Esclavas ikastetxean hasi zen ikasten eta Mexikoko Pueblako teleskopio handira iritsi da, Cambridgeko Unibertsitatean zegoen Royal Greenwich Behatokitik edo Munich alboan dagoen Astrofisikarako Max Planck Institutuan inguruan egon eta gero. Beti ibili da izarrei begira. Itziar Aretxaga Uribarriko Travesía B-ko “liburuz beteta” zegoen gurasoen etxean hazi zen. UPV/EHUn Fisika ikasi zuen. Astrofisikan espezializatu zen Unibertsitate Konplutensean eta doktoregoa lortu zuen Madrilgo Unibertsitate Autonomoan, Eusko Jaurlaritzaren beka baten laguntzarekin. Eta beka hori eskertzen jarraitzen du. Europako Marie Curie beka bik Royal Greenwich Behatokian (Ingalaterra) eta Max Planck Institutu ospetsuan (Alemania) ikertzeko aukera eman zioten. Gero, Pueblako (Mexiko), ordurako eraikizen ari zen uhin milimetrikoko teleskopioko talde zientifikoaren parte izateko, Europan eta Estatu Batuetan ekaini zizkion lanpostuak baztertu zituen. Urtebetez probatzeko ideiarekin joan zen. Mende laurden darama azteken herrialdean. Milaka galaxia eta beste aurkikuntza batzuen jaiotza dokumentatu duten taldeetako partaide izan da. Orain ilusioz beteta dago unibertso gaztean sortu ziren galaxiak behatzeko aukera emango dion TolTEC tresna berriaren aurkezpenarekin. Urtero Bilbora itzultzen da, edo saiatzen da itzultzen, eta bertan lehengusu/lehengusin eta lagunekin elkartzen da. Ibili. Irakurri Bidebarrietako liburutegiko liburuak. Erosi beste batzuk oparitzeko. “Atseden bat hartzen dut nor naizen, nondik natorren eta nora noan hausnartzeko. Beti espero dudan bisita da, lasaitasun handia ematen dit eta nire sustraiak berraurkitzeko eta azalpenik gabe ulertua izateko gizarte batean egoteko aukera ematen didalako», aitortu du.
Zergatik Astrofisika?
Txikitan zientzia gustatzen zitzaidan batez ere. Nire etxean beti zegoen irakurgai asko. Nire gurasoak irakurle sutsuak ziren. 16 eta 17 urte nituela liburu-dendetara joaten nintzen Fisikari buruz hitz egiten zuten liburuen bila. Nire liburu-dendarik gustokoena Verdes zen, liburu-denda zientifikoa ez zen arren. Liburu-denda hura ederra zen, oraindik badut bere plastikozko poltsa bat. Plazer handia ematen dit iraganeko erlikiak diren gauza horiek erabiltzeak. Bat-batean, iraganera eramaten naute. Bazen Kirikiño izeneko beste liburu-denda bat; eta gogoan dut han sartu nintzela quark-ei buruz [fisika subatomikoko oinarrizko partikulak] hitz egiten zuen liburu bati buruz galdetzera.
Aurrerantzean zenuen bidaiaren ideiarik ba al zenuen?
Nire lagun asko, eta auzoko jende askorekin batera, lehen belaunaldiko unibertsitateko ikasleak izan ginen. Gure gurasoek ez zuten aukerarik izan. Gure belaunaldiak bat-batean aurkitu zuen gure gurasoek gogor lan egin zutela etorkizun hobeago bat guri emateko. Eta hori aprobetxatu beharra zegoen. Garai hartan, niretzat, Fisika ikasteak gogotsu nituen gai bati buruz bost urtez dedikatzea esan nahi zuen. Ez nuen uste ikertzaile izango nintzenik; jan behar genuen. Niretzat ikerketa beste jende batzuentzako gordetako zerbait zen. Orduan konturatzen zara lizentziaturatik haratagoko ikasketetara sartzeko laguntza publikoak badaudela. Eta ahalik eta nota onenak lortzen ahalegintzen zara.
Madrilgo Unibertsitate Autonomoan doktoregoa lortu zenuen.
Astrofisika ikertzen zuen irakasle kontratatu berri batek Unibertsitate Autonomoan lan egiten zuen. Hori zen gehien interesatzen zitzaidana. Han nukleo galaktiko aktiboak deitzen ditugun zerbait aztertzen hasi nintzen: galaxiaren erdialdean galaxiaren izar guztiek bezain beste argi igor dezaketen argi-igorpen aparteko galaxien erdiko eremuak.
Eta nola iritsi zinen Pueblako teleskopiora?
Bekak prekarietatearen prekarietatea ziren orduan, zientzia egin nahiaren erromantizismoa. Bigarren postdoktoregoa amaitu ondoren, Estatu Batuetan eta Europan lanpostuetarako eskaerak egin nituen. Mexikon ezagutzen ninduten, Astrofisikako tailer pare batera joan nintzelako eta esan zidaten zergatik ez duzu gure lanpostura zure burua aurkezten? Estatu Batuetako eta Europako zenbait eskaintza eman zidaten, baina Mexikokoa hartu nuen. Postua iraunkorra bihur zitekeen eta garapenerako oso perspektiba ona zuen. Institutu horretan lan egiten zuten jendea ezagutzen nuen eta banekien oso proiektu berri indartsu bat garatzen ari zirela. Urtebetez probatzeko ideiarekin joan nintzen, Mexikoko gizartera egokitzeko erronka zirudien eta. Urte hori hogeita bost bihurtu da.
Mende laurden bat uhin milimetrikoko teleskopioarekin.
Teleskopio milimetriko handia eraikitzen ari ziren. Nire karrerako zati garrantzitsu bat garatu dut instrumentazioa berriaren inguruan, teleskopio honetan atxikita dauden eta beste teleskopio batzuetara eramaten ditugun tresnen inguruan, galaxien eraketa eta eboluzioari buruzko ikerketak egin ahal izateko. Orain ikertzaileen lana koordinatzen dut teleskopioari erantsi diogun TolTEC izeneko tresna berria dela eta.
Zer da TolTEC?
Galaxien eraketa eta eboluzioa oso distantzia handietan aztertzeko belaunaldi berriko hiperkamera bat. Orain kamera teleskopioari lotuta dago eta dagoeneko lortu ditugu lehen datuak, baina oraindik ez dira nahikoak behaketa modu desberdinak probatzeko. Urte hasiera honetan kameraren ingeniaritza probaren fasea amaituko dugu. Eta gero zeruko mapa zabalak hartzen hasiko gara, eta horrekin galdera zientifiko batzuk argitu nahi ditugu.
Zeintzuk dira?
Galaxien eraketa eta bilakaera. Galaxien jatorria eta izarren sorrera galaxietan bilatzen dugu.
ToLTEC gure unibertsoaren jatorria ikusteko gai izango al da?
Orain badakigu agente iluntzailea, hautsa, ez dagoela unibertsoaren hasieran. Unibertsoa hidrogeno askorekin, %20ko helioarekin eta beste elementu kimiko astunenen arrastoekin hasi zen, litioa adibidez. Ondorioz, izarren lehen belaunaldiak ez zuen hautsik izan inguruan osatzeko, ez baitzegoen elementu kimiko astunagoak izarrak eratzen laguntzeko. Noiz sortu zen hauts hori guztia hainbeste izarren jaiotzan laguntzeko? Oraindik erreproduzitu ez dugun eta kamera honen behaketekin ezagutu nahi dugun istorio bat da.
Hautsa nonahi dago?
Badaude ia hautsik ez duten galaxiak. Horregatik Hubble edo James Webb bezalako teleskopioek oso urrutiko galaxiak ere aurki ditzakete. Unibertso osoa ez da berdin-berdina.
Mila galaxia aurkitu dituzula diote…
Hori galdetzen didaten bakoitzean beti esaten dut: bai, milaka galaxia deskubritu ditut, gainerako lankideekin batera. Alegia, ehunka laguneko taldeez ari gara, ez naiz ni bakarrik. Esaterako, TolTECek hirurogeita hamar pertsonaz osatutako talde instrumental eta zientifiko bat behar du. Horrez gain, 300 ikertzaile elkartu ditugu. 300 lagunetik gorako taldeaz ari gara. Eta oso distantzia handietan dauden galaxien aurkikuntzei aplikatuta ez ezik, gure eguzki-sistemaren behaketei ere eskainiko zaio denbora, gure galaxian izarrak sortzeari, eta abar.
Topatuko al dituzte ustekabeko fenomenoak TolTECi esker?
TolTEC bezalako tresna berriak eraikitzen ditugunean ustekabeko eta imajinatu ez dugunari irekita egon behar dugu. Aurretik ezustekoak izan ditugu, baina ez arras desberdinak diren objektuen aurkikuntzan. Hemen izan liteke arras desberdinak diren objektu astronomikoak edo oso muturreko propietateak aurkitzea.
Zein aurkikuntza harrigarri egin dituzu lehenago?
Esne Bidea baino bi mila aldiz azkarrago izarrak eraikitzen dituzten galaxiak topatu ditugu. Kontzepzio teorikoaren ikuspuntutik, ezin zela izan pentsatzen zen. Bada, hala da: aurkitu dugu eta frogatu dugu. Emozioz betetzen zaituzten ustekabeko urrats horiek dira. Horra zabalik gauden esplorazio proiektu handi batean parte hartzen dugun bakoitzean, zeruko erroldak deitzen ditugunak: zerbait ezberdina aurkitzea. Horixe da ikerketaren munduan atxikitzen gaituena. Ilusioz gaude egin nahi dugun hurrengo proiektuarekin.
